نوروز خوانی در مازندران

نوروز‌خوانی تا چند دهه قبل آیینی متداول و همگانی بوده و ازآیین‌های کهن ‌ایرانی به شمار می‌آید‌. اکنون ‌این مراسم بسیار کم‌رنگ شده و در بسیاری از مناطق از میان رفته است‌. مضامین اشعار ‌این ‌آیین در ستایش پروردگار‌، مدح شاهان و امیران و در توصیف بهار و جلوه‌های آن‌، ضمن ‌این‌که در بخش پایانی نیز ستایش و تکریم صاحبان منازل جهت اخذ صله و انجام بوده است‌.
 با پذیرش اسلام از سوي ‌ایرانیان‌، نوروز‌خوانان مضامین آن را با اعتقادات و باورهای نو یافته مردم کشورمان همسو و هماهنگ کردند.
 نوروزخوانان‌، خنیاگران گمنام و دوره‌گردی بودند که از حدود پانزده روز مانده به نوروز‌، براد هر خانه‌ای بهار را نوید می‌داده‌اند‌. ‌این خنیاگران‌، تنها یا در قالب گروه‌های دو‌، سه و چهار نفره حرکت می‌کردند اما مرسوم‌ترین آن دو نفره بود‌. از جمله خصوصیات مهم نوروزخوان بداهه‌خوانی و داشتن حافظه قوی بوده است‌. کار آنان با فرا رسیدن بهار و آغاز سال نو تقریباً به پایان می‌رسید.
 نوروزخوانی‌ها از الحان و نغمات گوناگون برخوردارند‌، از همین رو ساختار موسیقی نوروزخوانی‌های مختلف البرز نسبت به هم متفاوتند‌. باید توجه داشت برخی از گونه‌های نوروزخوانی‌های متأخر که در چهارگاه‌، بیات ترک‌، شور و دشتی خوانده شده‌اند‌، به شدت تحت تأثیر موسیقی دستگاهي ‌ایران قرار دارد‌. ‌این تأثیر که فرایند گسترش موسیقی ردیفی ‌ایران از طریق تعزیه و برخی دیگر از انواع موسیقی مذهبی می‌باشد‌، موجب پیدایش ‌این دسته از نوروز‌خوانی‌ها شده است‌.
 با ‌این همه‌، گونه‌هایی از ‌این الحان در چهارگاه‌، به دلیل بافت ویژه ملودی و تزیینات و تحریرها‌، ناشی از حسن و زیبایی‌شناسی بومی است‌. نمونه‌های موجود نوروزخوانی در دو گاه‌، سه‌گاه و شور نیز از نظر ساخت نغمه پیوندهای عمیقی با موسیقی نواحی البرز دارد‌. شکوه و زیبایی شعر‌، ساختار ساده و بی‌پیرایه نغمات و قدرت مثال زدنی نوروزخوانان البرز در اجرای این نغمات موجب گردید‌، تا گونه‌های مختلف نوروزخواني ‌این مناطق‌، نوروزخوانان را تحت تأثیر یکدیگر و لحن‌های مختلف قرار دهد و از ‌این راه ترکیب زیبایی به وجود آید که مورد استقبال مردم همه مناطق یاد شده قرار گیرد‌.
 علاوه بر نوروزخوانی با مایگی‌ها و پرده‌هایی که قبلاً از آن‌ها یاد شده‌، ملاحظه تعداد قابل توجهی نوروزخوانی در شوشتری‌، همایون‌، دشتی‌، اصفهان و ترک حکایت از تأثیری است که نوروزخوانان جنوب البرز در منطقه شمالی به جای گذاردند‌.
 منابع شفاهی گواه ‌این موضوع هستند که در طول تاریخ نوروزخوانان طالقانی‌، دامغانی و شاهرودی با عبور از ارتفاعات البرز به سوی شمال سرازیر شده و به اجرای ‌این آیین پرداختند‌. از همین رهگذر آن‌ها علاوه بر فراگیری و انتقال الحان نوروزخوانی‌های شمال به جنوب البرز‌، بسیاری از الحان و نغمات موسیقی مربوط به جنوب البرز را نیز در مناطق شمالی گسترش دادند‌. ‌این نوع نغمات در نمونه‌هایی از نوروزخوانی‌ها تبلور یافت که ساختار آن‌ها اساساً با ساختار و مایگی موسیقی شمال البرز متفاوت است‌. می‌توان تصور کرد که رواج ‌این گونه الحان ناشی از نفوذ نوروزخوانی‌ها و یا نغمات مناطق مرکزي ‌ایران همچون فارس‌، اصفهان و خراسان به جنوب البرز بوده و نوروز‌خوانان کومشی آن‌‌ها را از مجریان ‌این‌ آیین در مناطق فوق دریافت نموده و رفته‌رفته در صفحات شمالی البرز و به ویژه استرآباد‌، مازندران و گیلان گسترش دادند‌.
 از همین رو از یک سو شاهد تأثیر نوروزخوانی‌های شمال به جنوب البرز و احیاناً برخی نواحی دیگر ‌ایران هستیم و از دیگر سو شاهد تعداد قابل ملاحظه‌ای از الحان مربوط به این مراسم در جنوب البرز می باشیم که متعلق به دیگر اقوام و مناطق کشورمان است‌.
 به طور طبیعی موسیقی آن دسته از نوروزخوانی‌هایی که دارای مایگی شور و دشتی است‌، بومی منطقه هستند‌. با ‌این حال‌، نمونه‌های نادری در شوشتری و همایون نیز شنیده شده است‌. نمونه‌های شوشتری و همایون بیشتر توسط نوروزخوانان کومشی
 ‌(‌استان سمنان‌) به مناطق شمالی البرز آورده شده‌، که احتمالاً موسیقی آن‌ها نیز بر گرفته از‌ایلات مهاجر‌«با سری فارس‌» است که از دیرباز در سر کویر و یا حاشیه جنوبی استان سمنان پراکنده بوده‌اند‌.
 بررسی فرم و ساختار آهنگ‌های فوق مبین ‌این نکته است‌، که اگر چه فواصل اصلی آهنگ‌های مذکور در انطباق با شور و یا سه‌گاه است‌، اما ‌این گونه ملودی‌ها در برخی از ویژگی‌های خود با موسیقی بومی شمال البرز همانند هستند‌.‌ این گروه از نغمات از نظر حالات، تزیینات و لغزش‌ها و لرزش‌ها از موسیقی مازندران و گیلان تأثیر پذیرفته‌اند‌. نوروزخوانان در پراکنده کردن برخی از نغمات و الحان موسیقی بومی مناطق و همچنین دستگاهي ‌ایران از نقطه‌ای به نقطه دیگر دانست‌.‌ اینان از طریق اجرای ‌این مراسم موجب استمرار و ادامه موجودیت بخشی از موسیقی ‌ایران شدند.

 نوروزخوانی از نظر فرم بدین گونه است:
 _ توصيف بهار و ستایش پروردگار
 _ مدح امامان و اولیاء‌، دوازده امام‌، مدح پیامبران (‌سرگذشت حضرت ابراهیم‌، حضرت محمد‌، حضرت یعقوب، حضرت یوسف).‌
 _ نقل‌های مأخوذ از کتب آسمانی‌، نقل‌های اسطوره‌ای دینی مانند داستان آدم و حوا داستان کشتی نوح‌، داستان نبرد علی(ع) با اژدها‌، داستان عصای موسی.
 _ حوادث وقایع کربلا مانند سرگذشت حضرت عباس‌، شهادت امام حسین‌، شهادت حضرت قاسم‌، شهادت حضرت رقیه‌، شهادت حضرت علی اکبر‌، وفات حضرت زینب‌، شهادت حضرت علی‌اصغر‌، شهادت حضرت سکینه.
 _ حوادث و وقایع مربوط به امامان‌، شهادت امام موسی‌، شهادت امام رضا، شهادت امام زین العابدین‌، و شهادت امام حسن.
 _ طلب انعام و مدح صاحبان خانه‌، طلب خیر و برکت برای اعضا خانواده.
 _ استفاده از هجو‌، طنز‌، هزل.
 نمونه‌ای از اشعار روایتی مذهبی علی‌آباد کتول که در نوروزخوانی نیز خوانده می‌شود‌.
 بهار‌ آمد، بهار آمد، خوش آمد
 علی با ذوالفقار‌آمد، خوش آمد
 
 علی با ذوالفقار آن شاه مردان
 دل ناشاد ما رِ شاد گردان
 
 محمد، یا محمد، یا محمد
 قبای اطلسی داره محمد
 
 اگه خواندی محمد، ره شناسی
 بئو صل علی و ال محمد
 
 دلم خوانده که پیغمبر بوینم
 دمی با ساقی کوثر نشینم
 
 همان پیغمبری اسمش محمد
 شفاعت می‌کنه روز قیامت
 
 ***
 به قرآنی که ‌آیه‌ش بی‌شماره
 به آن شاهی که تیغش ‌ذوالفقاره
 
 سر از بالینه ته من بر ندارم
 تا که دین محمد برقراره
 
 ***
 شبی آقا علی بازار می رفت
 تماشا بر گل و گلزار می‌رفت
 
 گرفتم من دست آقا ره ببوسم
 هزاران مثل من زوار می‌رفت
 
 امیرالمومنین یا شاه مردان
 دل ناشاد ما ر شاد گردان
 
 ***
 اندی من می‌گویم حمد‌ خدا ره
 همان نام محمد مصطفی ره
 
 تا که دین محمد برقراره
 علی در خدمت پروردگاره
 
 امیرالمومنین، یا شاه مردان
 دل ناشاد ما را شاد گردان
 
 ***
 علی را خواب دیدم خواب دیدم
 علی را مسجد و محراب دیدم
 
 علی دُل‌دُل سوار قنبر جلودار
 که قنبر در جلو من می‌دویدم
 
 امیرالمومنین یا شاه مردان
 دل ناشاد ما رِ شاد گردان
 
 ***
 اول بسم الله و دوم رحیمه
 همان نام خداوند کریمه
 
 بر انگشت سلیمان بوده‌ انگشتر
 نگینش گنده بود آقا علی رِه
 
 ***
 علی را خواب دیدم، خواب دیدم
 علی را مسجد و محراب دیدم
 
 علی دُل دُل سوار قنبر جلودار
 که قنبر در جلو من می‌دویدم
 
 ***
 سحرگاهی رسیدم بر سر پل
 قدم‌های علی با سم دُل‌دُل
 
 عرق از سنیه‌ی پاک محمد
 چکیده بر زمین گل درآمد
 
 ***
 محمد مصطفی قربان نامت
 علی شیر خدا هستیم غلامت
 
 علی شیر خدا آن شاه مردان
 دل ناشاد ما را شاد گردان
 
 ***
 شبی رفتم من خانه محمد
 بدیدم جبرئیل ‌ایستاده خدمت
 
 بگفتم جبرئیل چه داری مطلب
 بگفت صل الله و آل محمد
 
 ***
 محمد، یا محمد، یا محمد
 ملائک بر دیدار تو آمد
 
 ملائک بر دیدارت صف کشیده
 برای خاطر روی محمد
 
 نمونه‌ای از نوروزخوانی در علی‌آباد کتول:
 بوردیم دهات ملک‌، صد سلام و صد علیک
 
 صاحب خانه، سلام علیک، گو گوم سلام بئي علیک
 
 گل گلستان بیامو نوروز سلطان بیامو
 ***
 ها‌بی فصل بهار‌، خشک دار ‌ها‌کرد خال
 
 گاو و گوسفند بشمار، یک کاسه‌ هابی چهار
 
 گل گلستان بیامو نوروز سلطان بیامو
 ***
 خار کلا ر‌ها کردیم میان‌، مردی بوده با ‌ایمان‌
 
 پنج قرآن داده انعام، انشااله نبویی گمنام
 
 گل گلستان بیامو نوروز سلطان بیامو
 ***
 سرتبق دانه‌، بالاش دبی مرغانه‌
 
 مرغانه یکی کم‌، کی بانو ره چی غمه
 
 گل گلستان بیامو نوروز سلطان بیامو
 ***
 چوپان داشته قربان لنگ‌، یک مشک من هدا اردنگ
 
 ‌یک زن خیلی زرنگ‌، یک چشمش پیت و یکي تنگ
 
 گل گلستان بیامو نوروز سلطان بیامو
 ***
 سر قلیان تنباکو، تنباکو ره پر نم کن
 
 ‌‌آتیش سرش کم‌،‌ هادی به دست شیرخان
 
 گل گلستان بیامو نوروز سلطان بیامو
 ***
 دودی بزنه دودی‌، روانه ‌هابوه زودی‌‌
 
 شعر بئوتم ور زور بیاموم سمت کتول
 
 گل گلستان بیامو نوروز سلطان بیامو
 ***
 اسمم هست مشت قربان‌، بیاموم از سمت گرگان
 
 هستم اهل نوکنده، لبی دارم پرخنده
 
 گل گلستان بیامو نوروز سلطان بیامو
 ***
 ای مردمان کتول، بیاموم به حضور
 
 این آخرین سلامه، شعر خواندنم تمامه
 
 گل گلستان بیامو نوروز سلطان بیامو
 در منطقه‌ي کتول نوروز‌خوان‌ها معمولاً گودارها (‌کولی‌ها‌) بوده‌اند. «حاج مهدی ملک حسینی» از فردی به نام‌« قربان میرشکاری‌» نام می‌برد‌. او می‌گوید که خودش نیز یک سال نوروز‌خوانی کرده است و پس از خواندن اشعار نوروزخوانی آهنگ‌های کتولی نیز می‌خواند. در بالا چلی سیّد‌مجتبی‌، سیّد‌نقی‌، سیّد‌مرتضی‌، فرض‌علی شکری‌، شیرعلی شکری نوروز‌خوانی می‌کردند‌.
 
 نوروزخواني در محدوده افراتختي
 در اين نوروزخواني سرخوان و پي‌خوان نداشت و بچه‌ها جلوي در خانه‌ها مي‌خواندند. صاحب‌خانه به آن‌ها تخم مرغ، گردو و يا هر نوع «عيدانه» مي‌داد:
 خاله خاله گنجينه
 بره گوشت منجينه (اين گوشت خوبه‌اينو بده)
 اَما(ما) بره گوشت نخوامبي(نمي‌خواهيم)
 اَما رِ هادِه مِرغانه (به ما تخم مرغ بده)
 مِرغانه ميان كُلُو(لانه مرغ)
 دَكِته(افتاده) به پهلو
 هادِه به دست يارو
 تا بَواشيم خوشحال
 بَواشه مِوارِك(مباركه) شِمِه عيد عينِ بهار