معرفی کتاب بوطيقاي معماري

شناسنامه:
عنوان: بوطیقای معماری
نویسنده: آنتونی سي.آنتونيادس
مترجم: احمدرضا آی
انتشارات: سروش
سال چاپ: 1391 چاپ هفتم

معمارنت- كتاب بوطيقاي معماري در دو جلد نوشته آنتوني سي.آنتونيادس و ترجمه دکتر احمد رضاآی به خوانندگان راهبردهاي محسوسي به سوي خلاقيت معماري ارائه مي‌كند. به خاطر پرداختن این کتاب به یکی از اساسی‌ترین مباحث معماری یعنی خلاقیت و به بهانۀ هفتمین نوبت چاپ این کتاب به معرفی تفضیلی بخش‌های مختلف آن می‌پردازیم.

جلد اول كتاب شامل گفتارهاي اول تا هفتم است. راهبردهاي نامحسوس به سوي خلاقيت معماري، استعاره، پارادوكس و متافيزيك، راهبرد تغيير پذيري فرم، ابهام ازلي و دست نيافه، شعر و ادبيات و بيگانگي و چند فرهنگي عنوان فصل‌هاي اين جلد هستند. جلد دوم كتاب هم شامل گفتار هشتم تا چهاردهم مي‌شود. تاريخ، تاريخ گرايي و مطالعه پيشينه‌ها، تقليد و برداشت سطحي، هندسه و خلاقيت، تاكيد بر مصالح، نقش طبيعت در خلاقيت معماري، خلاقيت از طريق ارتباط با ديگر هنرها و هنرمندان و زندگي‌نامه معماران به مثابه ابزاري براي خلاقيت فراگير و همه جانبه عنوان فصل‌هاي جلد دوم كتاب هستند.

رویکرد کتاب در کوتاه‌ترین سخن : راهبردهایی به سوی خلاقیت معماری است. در دو جلد، یکی راهبردهای نامحسوس و در دیگری راهبردهای محسوس را بیان کرده است. نکته ارزشمند کتاب این است که مطالب ارائه شده به صورت عملی در آتلیه های طراحی مولف مورد آزمایش قرار گرفته است و بیان تئوری صرف نیست. همچنین در جای جای آن، حاصل تفکرات و نتیجه کارهای دانشجویی آتلیه مولف ارائه شده است. تعریف بوطیقا صرفا به معنی شعر نیست بلکه ساختن اثر هنری از دیدگاهی زیبایی شناسانه است.
 

خلاصه ای از گفتارهای جلد اول
بخش اول:راهبردهای نامحسوس به سوی خلاقیت
گفتار اول: فرایند خلاقیت

برای توضیح فرایند خلاقیت سه مفهوم بیان شده است: تخیل، تصور و واقعیت. تخیل، با قوه خیال، تجسم ذهنی مسایلی که وجود ندارند و نمی‌توانند وجود داشته باشند و خیالی هستند سرو کار دارد مثل قالیچه پرنده و … رویاها و خیال‌ها اجزایی از تخیل هستند. در عوض تصور دلالتی حتمی و عملگرا دارد. واقعیت یعنی آنچه وجود دارد. حال اگر ما امری را تصور کنیم که وجود ندارد ولی میتواند وجود داشته باشد، به کنشی میان تصور و تخیل دست یافته‌ایم. مثلا درختی که هنوز نکاشته‌ایم را در حال میوه دادن تصور کنیم. خلاقیت در لحظه‌ای رخ می‌دهد که امری از سوی تخیل به سمت تصور سوق داده شود. آنرا بارور کند و بتواند راهی به دنیای واقعیت بیابد.

گفتار دوم: استعاره
استعاره در زبان به معنی استفاده از کلمه‌ای به جای کلمه دیگر به دلیل مشابهت در یک بخش است. مثلاً استفاده از خانه به جای شهر: خانه شهری کوچک است. استعاره در معماری سه گونه است; نامحسوس ، وقتی که سرچشمه طرح یک مفهوم ، ایده و یا کیفیتی ویژه است. (مثل فردیت ، طبیعی بودن ، عمومیت و غیره). محسوس، وقتی که سرچشمه یک ویژگی بصری یا مادی است (خانه ای شبیه قلعه یا گنبدی شبیه آسمان). ترکیبی، ترکیبی از موارد بالا . راهبرد استعاری تبعات مثبت و منفی خاص خود را دارد، و این وابسته به نوع رویکرد ما به آن است.
 

گفتار سوم: پارادوکس
پارادوکس به معنی قول مطلبی برخلاف عقاید عمومی با قطع نظر از اینکه صحیح باشد یا نباشد، نیز به معنی مساله بی راه حل و یا دارای تناقض منطقی است، مثلا یک طرف کاغذی نوشته شده آنچه پشت صفحه نوشته دروغ است و پشت صفحه نوشته شده، آنچه روی صفحه نوشته شده راست است.

متافیزیک، علومی که به هستی و مسایل الهی مربوطند و یا علومی که نمی‌تواند جزو شعبی از علوم فلسفی باشد (روانشناسی و منطق و علوم اخلاق و غیره).
استفاده از پارادوکس یعنی جستجوی غیر قابل ساخت‌ها و متناقض‌ها برای رسیدن به قابل ساختها، مثل کارهایی که آیزنمن می‌کند. بنابراین پارادوکس راهبردی بسیار طاقت فرسا و پر مشقت به خلاقیت است، چرا که برای فردی که میخواهد این روش را دنبال کند انضباط، رسایی و گویایی در بیان و دانش، بیش از حد متعارف مورد نیاز است تا وی بتواند از مواضع و عقاید خود دفاع کند.

گفتار چهارم: راهبرد تغییرپذیری فرم
برای تغییرپذیری فرم سه شیوه متفاوت وجود دارد:
 ۱- تغییرپذیری بر اساس محدودیت های خارجی ( سایت ، دید ، شیب و…) و داخلی ( عملکرد ، برنامه فیزیکی و…) و عوامل هنری ( توانایی ، اراده و رویکرد معمار به دستکاری فرم )
 ۲- اقتباس ، امکان اقتباس حرکت‌های فرمی از نقاشی، مجسمه سازی و حتی از طبیعت و یا سایر کارهای معماری
 ۳- ساختار شکنی یا ترکیب شکنی

تغییر پذیری فرمی از یک سو ریشه در زیست‌شناسی دارد. وقتی در خصوص تکامل موجودات صحبت می‌کنیم به نوعی به تغییرپذیری آن موجود می‌پردازیم مثلا نوزاد قورباغه مراحل مختلفی را طی می کند تا مبدل به یک قورباغه بالغ شود. اینها از یک سو و از سوی دیگر نظریات دوارسی تامپسون در خصوص فرم های مرتبط و فرم های نا مرتبط نیز مبنای شناخت تغییرپذیری فرمی قرار گرفته است. یک پای شکسته فرمی نامرتبط است. با همین نگرش، ساختمان‌های شکسته شامل بخش‌های نا تمام و تنگ و تاریک با اینکه محصول تغییرپذیری فرم هستند اما پذیرفته شده نیستند.
کار بر روی بحث تغییرپذیری فرم از راه‌های مختلفی امکان‌پذیر است:

1-     تمرین هایی که با یک کار خوب معماری آغاز می‌شود
2-      آغاز با باغ یا شهر
3-      حرکت از آثار هنری
4-     حرکت از ساختمان‌های ساخته شده قبلی
تغییرپذیری فرم می تواند باعث ایجاد کارهای تقلیدی و یا سطحی شود (وقتی نقطه شروع اثر معماری دیگر و رویکرد تغییر پذیری رویکردی سطحی باشد). اگر نقطه شروع، کاری از خود طراح باشد، طرح نهایی به کامل‌ترین شکل اصیل است و هیچکس نمی‌تواند طراح را به تقلید و یا ایده دزدی محکوم کند.

گفتار پنجم: ابهام ازلی و دست نیافته
نفس موضوع مبهم می تواند دستمایه بسیاری از هنرها قرار گیرد، موضوع مبهم موضوعی است که اطلاعات موجود برای احاطه ذهنی بر آن ناکافی است. ابهام ازلی شامل موضوعات مبهمی است که در حافظه فردی و جمعی برای همیشه مبهم بوده مثل اساطیر، مسایل مذهبی، عشق و مانند آن. دستمایه قرار گرفتن این ابهامات برای طراحی نیاز به تمرین و بررسی مصداق‌ها و نمونه‌های آن دارد که برخی از نمونه‌ها در کتاب ذکر شده است. همچنین فضاهایی که مرتبط با آیین های فکری و یا مذهبی هستند مثل اتاق چای.

ابهام دست نیافه پنهان، ابهامی است که در آن موضوعاتی موجود ولی مبهم نهفته است، موضوعاتی که می تواند توسط معمار کشف شده و دستمایه طراحی معماری قرار گیرد. مثل لحظه مبهم طلوع و غروب خورشید. تلاش برای یافتن نحوه تاثیرگذاری موضوعاتی قدیمی که همیشه با انسان بوده‌اند مثل  عشق و معماری. معماری و حس بویایی،  معماری و شب،  معماری و ترس و …از جمله تلاش‌های ارزشمند در این زمینه است.

گفتار ششم: شعر و ادبیات
اشعار و نوشته‌ها می‌توانند بر معمار تاثیر گذارند و دستمایه طرح‌های معماری شوند، این مبدا می‌تواند سطحی یا مستقیم باشد مثلا طراحی فضایی که در نوشته به آن اشاره شده و یا غیر مستقیم و پویا باشد، هنگامی که جوهره مطالب بر طرح معماری اثر گذارد. الهام بخشی مرکب لحظه‌ای رخ می‌دهد که معمار تحت تاثیر متنی ادبی خود شروع به نوشتن کند و یا بسراید و طراحی پس از آن صورت بگیرد.

گفتار هفتم: بیگانگی و چند فرهنگی
به طور کلی، تجربه طراحی در فرهنگ‌های کاملاً متفاوت از فرهنگ معمار، می‌تواند باعث خلاقیت و ظهور ایده‌ها و اندیشه‌های نو شود. طراح محدودیت‌های ظاهری (اقلیم، ضوابط و …) را در می یابد ولی از قیودی که بر دست و پای تفکر بومی در طی سال‌ها گذاشته شده آزاد است. لذا طرح‌های خلاقانه‌تری زاده می‌شود. طرح سفارت یک کشور در کشوری دیگر و همچنین شرکت در مسابقات بین المللی معماری نمونه‌هایی عملی از این دست است.