افزودن دیدگاه جدید

معمارنت- سخن گفتن از کار فرهنگی و اجتماعی در روزگاری که فرهنگ به معنای علم ‌اندوزی، و ترویج آن به مثابۀ کیمیایی ارزشمند در قلل رفیع مرارت، مشقت و سخت‌کوشی جلوه‌گری می‌کرد، امری بود طاقت‌فرسا که مرد کهن می‌طلبید. از این رو نوشتۀ حاضر درصدد آن است تا به معرفی یکی از فخیم و سخی‎ترین فرهنگ‌دوستان اصیل ایرانی، یعنی حاج حسین‌آقا ملک که بدون هیچ‌گونه تفرعنی با صرف و وقف ثروت عظیم و مایملک وافرش در جهت امور فرهنگی، نام خود را در راستای تداول، انباشت و تعالی فرهنگ این مرز و بوم جاودان و قرین ساخته، بپردازد. در این مقال پس از آشنایی مختصری با شجره و پیشینۀ مرحوم ملک به خدمات و فعالیت‌های ارزندۀ وی با تأکید بر کتابخانه و موزۀ ملی ملک می‌پردازیم.

مرحوم حاج حسین‌آقا ملك ، فرزند ارشد مرحوم حاج محمدكاظم ملك‌التجار و او نیز فرزند آقا محمدمهدی تبریزی از دوستان نزدیك میرزا تقی‌خان امیركبیر بوده كه وی سرای امیر در بازار تهران را به احترام و به نام او بنا کرده است. از آنجایی که پس از مرگ محمدشاه قاجار، امیرکبیر صدهزار تومان از آقا مهدی قرض می‌گیرد تا ناصرالدین شاه (ولیعهد) را از تبریز به تهران بیاورد و به سلطنت نشاند. پس از این ماجرا آقامهدی نیز به تهران می‌آید و از این جهت به پاس خدماتش عنوان ملک‌التجار را می‌گیرد. از بناهای یادگار وی می‌توان به؛ مسجد ملک در بازار تهران اشاره نمود. پس از فوت وی عنوان ملک‌التجاری به حاج محمدکاظم رسید که خصایل متفاوتی را از خود بروز می‌داد. در جوانی به ورزش روی آورد و سپس همانند پدر خویش وارد تجارت شد. از سیاست نیز برکنار نبود و دستی هم در سرودن شعر داشت. حاج حسین و دو برادر و سه خواهرش با چنین پیشینه‌ای و در خانه چنین پدری پرورش یافتند. حسین ملك در یازده ربیع الاول سال 1288 ه. ق (1250 خورشیدی) درمنزل اجدادی خود واقع در تهران، بازار بین‌الحرمین (محل قبلی كتابخانه و موزه ملی ملك) چشم به جهان گشود. وی دروس فارسی و عربی را اول نزد مرحوم حاج شیخ مسیح طالقانی فرا گرفت و بعد درخدمت مرحوم میرزا ابوالحسن جلوه كه با مرحوم حاج محمدكاظم ملك نیز معاشر و دوست بوده به تحصیلات ادامه داد.

تصویر یک: کتیبه سردر خانۀ ملک

تصویر دو: سردر خانۀ ملک واقع در بازار بین الحرمین (میدان مسجد جامع و مسجد سلطانی)

در عنفوان جوانی در معیت پدر خود به مكه معظمه مشرف شد و از آن تاریخ به حاج حسین‌آقا ملک معروف گردید. وی از طرف پدر جهت رسیدگی و ادارۀ املاک در خراسان، به مشهد رفت و پس از چندی، با دختر مرحوم حاج سید عبدالله، متولی مسجد گوهرشاد که برادر عیال مرحوم حاج سید حبیب‌الله حبیب‌اللهی مجتهد معروف خراسان بود ازدواج کرد و در مشهد ماندگار شد.

 مرحوم ملك از ابتدای عمر به مطالعه و جمع‌آوری كتب علاقمند بود و این عشق و علاقه را تا آخر عمر حفظ نمود و این خود مقدمه‌ای برای تأسیس و تكوین  تدریجی كتابخانه گرانقدری شد كه امروزه شهرت جهانی دارد. شایان ذکر است که ایشان کتابی را ندیده و نخوانده به مخزن نمی‌فرستاد. مرحوم محمدتقی دانش‌پژوه و مرحوم ایرج افشار که فهرست نسخ خطی کتابخانه را تهیه کرده بودند، اظهار داشته‌اند که: «هرگاه از نظر تاریخ تحریر یا نام نویسنده و غیره به مشکل برمی‌خوردیم به نوشته ملک در حاشیه کتاب مراجعه می‌کردیم».

 مرحوم ملك از سال 1316 تا 1340 برطبق مفاد چندین وقفنامه ادارۀ امور کتابخانه و موزه را با تمامی موقوفات به آستان قدس رضوی واگذار نموده و تا زمانی که در قید حیات بود تمامی اختیارات خرید کتاب، اشیاء عتیقه و همچنین ادارۀ امور کتابخانه را در یک اتاق کوچک به تنهایی عهده‌دار بود و تمام هزینه‌های تهیه و نگهداری این مجموعه را از محل املاک و اراضی شخصی خود تأمین می‌کرد. ایشان نهایتاً در تیر ماه 1351 شمسی دار فانی را وداع گفت. در ادامه پس از اشاره‌ای گذارا به موقوفات وی، به معرفی کتابخانه و موزه ملی ملک می‌پردازیم.
 

تصویر سه: حیاط خانه ملک- بناي اوليه خانه حاج حسين آقا ملك از پدرش «محمد كاظم» به او رسيد و بنايي قاجاري است، كه بعدها بخش پهلوي به آن اضافه شد. این بخش پايه اوليه تشكيل بناي كتابخانه و موزه ملک است.

تصویر چهار: خانه ملک يكي‌ از بناهايي است كه‌ ‌ تزئينات‌ خاص‌ هر دو دوره را داشته‌. آجرکاری، كاشي‌ كاري، حجاری، گچ‌بری دوره قاجار، منبت‌ كاري، تزئينات‌ چوبي، دیوار پوش های قاجاری و تزیینات فلزی از هنرهای به کار رفته در تزیینات خانه ملک محسوب می شوند.

بزرگترین موقوفات آستان قدس رضوی موقوفات حاج حسین‌آقا ملک است. در نشان دادن وسعت و بزرگی این دارایی ذکر همین نکته کافی که برای ادارۀ آن بیش از 169 پرسنل به خدمت گمارده شده‌اند. از جملۀ این موقوفات می‌توان به؛ قسمتی از سرای امیر در بازار تهران، چهارده باب دکان در جوار کتابخانه ملک واقع در بازار بین‌الحرمین، اراضی مزروعی و باغ‌های چناران، موقوفات تربیت جام (سجادیه)، موقوفات فریمان و اراضی دیگر اشاره نمود. ذکر این نکته بجاست که از محل درآمد این موقوفات کتابخانه ملک و بیمارستان چناران در مشهد اداره می‌شود. علاوه بر این موقوفات، خدمات گسترده و ارزندۀ آن مرحوم به دیگر مؤسسات شهر مشهد و تهران شامل مواردی چون: اهداء زمین جهت احداث باغ ملی مشهد، پارک جنگلی وکیل آباد، احداث شیرخوارگاه، اهداء زمین به فرهنگیان و اداره مخابرات مشهد جهت احداث خانه و اهداء باغ و عمارت مجلل پدری در شهر ری به مؤسسۀ فرهنگی آن شهرستان می‌باشد.

کتابخانه و موزه ملی ملک
محل قبلی کتابخانه ملی ملک واقع در بازار بین‌الحرمین تهران که منزل مسکونی مرحوم حاج حسین ملک بود، در زمینی به وسعت 1700 متر ابداع گردیده و دارای سه حیاط اندرونی و بیرونی و اطاق‌ها و تالارهایی می‌باشد که تاریخ ساخت آن مربوط به دوران قاجاریه است. مرحوم ملک از آغاز کار، گسترش این مجموعۀ فرهنگی را از نظر دور نداشت و بناي ساختماني بزرگ‌تر را پيش‌بيني كرد. بنابراين در 29 تيرماه 1323 قطعه زمين بزرگي را در باغ ملي تهران (محل كنوني مؤسسه) براي ساختمان جديد كتابخانه و موزه وقف كرد. ملک در فاصلۀ سال‌های 42-1338 با افزوده شدن به تعداد کتب و اشیاء موزه و احساس نیز به فضای بیشتر برای نگهداری کتب و مطالعه مراجعین، اقدام به تجدید بنا و ساختمان جدیدی در همان مکان قدیمی نمود.

 احداث ساختمان جديد در محل باغ ملی تهران در زمان حيات حاج حسين ملك ممكن نشد. تا اين كه آستان قدس رضوي طراحي و بناي ساختمان جديد را در سال 1364 در زمینی به مساحت 6000 متر مربع و با طراحی 10000 متر مربع بنا آغاز كرد و در 1375 به پايان برد. همچنان‌که از عنوان کتابخانه و موزۀ ملی ملک بر‌می‌آید، این مجموعۀ فرهنگی در دو بخش مجزای کتابخانه و موزه هر یک به مساحت 5000 متر مربع تشکیل شده است.

كتابخانه ملي ملك دارای دو تالار قرائت در طبقۀ اول است و در طبقات بالا دارای سه مخزن کتب چاپی و خطی با گنجایشی در حدود 90 هزار جلد می‌باشد. این کتابخانه با داشتن 19 هزار عنوان نسخه خطي نادر و نفيس، يكي از شش گنجينه بزرگ نسخ خطي ايران در میان کتابخانه‌های دیگری چون: كتابخانه ملي، كتابخانه آستان قدس رضوي، كتابخانه مجلس شوراي اسلامي، كتابخانه مرحوم آيت الله مرعشي نجفي و كتابخانه مركزي دانشگاه تهران است. در اين ميان، امتياز كتابخانه ملك به نفاست و ارزش هنري آثار است. همچنين اين كتابخانه داراي حدود 70 هزار كتاب چاپي، 3400 كتاب چاپ سنگي و 548 عنوان نشريه ادواري در 4000 مجلد است. بخش قابل توجهي از كتاب‌هاي چاپي متعلق به پيش از سال 1320 خورشيدي هستند و در زمرۀ نخستين كتاب‌هاي چاپي ايران قرار مي‌گيرند. كتابخانه ملك پيوسته با خريد كتاب‌هاي خطي و چاپي از محل عوايد موقوفات ملك غني‌تر مي‌شود.

غير از مخازن كتاب و تالارهاي مطالعه، بخش‌های مجهزی هم برای انجام امور فنی و کامپیوتر، فهرست‌نویسی، مرمت نسخ خطی، عکاسی و تهیه میکروفیلم، صحافی، جلدسازی و ... ايجاد شده‌اند. در کنار این بخش‌ها انتشارات مؤسسه از سال 1348 برای چاپ و نشر نسخ خطی موجود در کتابخانه و آثار پژوهشی مرتبط با آن‌ها تأسیس شده است. در این راستا در زمان حیات مرحوم حاج حسین‌آقا ملک، وی قراردادی با آقایان ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه منعقد نمود تا مقدمات چاپ فهرست نسخ خطی کتابخانه فراهم گردد. در حال حاضر نیز تمامی نسخ خطی این کتابخانه فهرست‌نویسی شده و در یک مجموعۀ 10 جلدی منتشر و برای اکثر کتابخانه‌های معتبر جهان نیز ارسال گردیده است. از قدیمی‌ترین کتب خطی این کتابخانه می‌توان به: جزئی از قرآن مجید به خط کوفی منسوب به امام حسن مجتبی بر پوست آهو، الاصول بالاسطقسات از اقلیدس به سال 343، ثمره بطلمیوس (عربی) به کتابت حسین بن عبدالرحمن بن عمر صوفی به سال 371 ه.ق و ... اشاره نمود.

مرحوم ملک نظر به علاقه‌ای که به حفظ میراث فرهنگی کشور داشت، از مدت‌ها قبل به جمع‌آوری مجموعه‌ای از بهترین آثار هنرمندان بنام ایران و جهان همت گماشت و از سال 1316 رسماً موزۀ ملی ملک را برای عموم افتتاح نمود. وی در اقصی نقاط دنیا، هر جا که از وجود اشیاء و تابلو‌های نفیس باخبر می‌شد به هر قیمت ممکن آن‌ها را خریداری می‌کرد و به گنجینه‌های هنری خود می‌افزود. موزه ملي ملك از 7 مجموعه ذیل تشكيل شده است:

1-    مجموعه سكه شامل؛ 3 هزار قطعه سكه و مدال ايراني از سده ششم پيش از ميلاد تا دوران پهلوي و نيز سكه‌هايي از يونان، جانشينان اسكندر، امپراتوري بيزانس، خلفاي اسلامي و امپراتوري عثماني.

2-    مجموعه آثار هنري شامل تابلوهاي نقاشي هنرمندان بنام ايراني مانند؛ كمال‌الملك غفاري، لطفعلي صورتگر، هادي‌خان تجويدي و برخي نقاشان اروپايي و لوستر و مبلمان.

3-    مجموعه هنر لاكي شامل؛ 86 قطعه قلمدان، قاب آيينه و سرچسبدان كه با نقاشي لاكي آراسته شده‌اند و برخي‌شان حدود 300 سال قدمت دارند.

4-    مجموعه تمبر شامل؛ هزاران قطعه تمبر از نخستين تمبرهاي منتشر شده در ايران و جهان تا زمان حاضر.

5-    مجموعه فرش شامل؛ 34 تخته قالي و قاليچه از نقاط مختلف ايران كه به‌وسيله زبده‌ترين بافندگان دو سده اخير بافته شده‌اند.

6-    مجموعه بانو ملك شامل؛ تابلوهاي نقاشي قاجاري، نسخه‌هاي خطي، قلمدان، سرقليان و آثار لاكي كه تعدادشان به 47 اثر مي‌رسد. اين مجموعه در سال 1385 توسط بانو عزتملک ملك، فرزند مرحوم حاج‌حسين‌ ملك و ناظر استصوابي موقوفات ملك به موزه اهداء شده است.

7-    مجموعه آثار خوشنویسی و مرقعات که آثاري از بزرگ‌ترين و نامدارترين خوشنويسان ايران و اسلام مانند؛ ياقوت مستعصمي، عليرضا عباسي، ميرعماد، احمد نيريزي، درويش عبدالمجيد طالقاني، ميرزا غلامرضا اصفهاني و... را در خود جاي داده است.

در پایان می‌بایست به این امر اشاره نمود که منش و سبک زندگی ملک در عین منحصر به فرد بودن خود، به‌سادگی می‌تواند الگویی باشد برای کسانی که در حد توان خود خواستار آنانند که نامشان به نیکی در طول تاریخ جاودان و ماندگار شود. ملک با اتخاذ این منش و وقف مایملک خود در جهت امور فرهنگی و اجتماعی نه تنها خود را برای همیشه جاودان ساخت، بلکه در راه پیوستگی و تداول فرهنگی و اجتماعی این مرزوبوم نیز نقش بسزایی را ایفا نمود. از این روی برماست نام نیک‌مردان فرهنگ دوست اصیل ایرانی را حفظ کرده و سبک زندگی آنان را به مثابۀ انگاره‌ها و الگوهای مثبتی تداعی نماییم.
روحش شاد و یادش گرامی