شربت و شربت‌خانه در گذر زمان

چکیده:

در گذشته، اغلب شهرها و روستاهای ایران دارای فضاهای گردهم‌آیی نظیر شربت‌خانه‌ها بودند که مردم برای گفتگو و استراحت موقت در این اماکن گرد هم می‌آمدند، شربتی می‌آ‌‌شامیدند و در باب موضوعات محلی روز مذاکره می‌کردند. در همین اماکن بود که ایرانیان، با ذوق و اشتیاق فراون به اشعار و داستان‌های شاهنامه گوش فرا می‌دادند.

در خصوص قدمت و اینکه از چه زمانی شربت‌خانه‌ها در ایران آغاز به کار کردند اطلاعات درستی در دست نیست. با این حال، گمان می‌رود نخستین شربت‌خانه‌ها پس از ظهور اسلام و منع نوشیدن شراب، در دوره سلطنت تیمور در شهر سمرقند پدید آمد و در زمان شاه اسماعیل صفوی به اوج رسید و در نهایت در همان دوره با آمدن قهوه رو به زوال رفت. همراه با رسم شربت‌نوشی در دربار صفوی، شغل شربت‌دارباشی نیز پدید آمد و از مناصب مهم درباری شد. دگرگونی‌های فرهنگی در جامعه کنونی ما مسبب فراموشی سنت‌ها و آداب و رسوم گذشته شده است. از این رو پژوهش در خصوص جامعه سنتی و شناخت ارزش‌های اجتماعی-فرهنگی آن اهمیت چشمگیری دارد. در این پژوهش، با استفاده از روش توصیفی-تطبیقی، ضمن بیان تاریخچه و نقش شربت‌خانه در زندگی اجتماعی ایرانیان، معماری این نهاد اجتماعی و فرهنگی معرفی و در آخر مقایسه‌ای میان ویژگی های معماری فضاهای تعاملی همچون شربت‌خانه‌ها و قهوه‌خانه‌ها از سویی و از سویی دیگر میان معماری شربت‌خانه‌های موجود انجام شده است. یافته‌ها بیانگر آن است که شربت‌خانه‌ها و قهوه‌خانه‌ها معمولاً برای انجام فعالیت‌های جمعی به صورت مرکزگرا و بنا بر نوع استفاده و کاربری حکومتی یا مردمی آن، دارای معماری برونگرا یا درونگرا بوده‌اند.

واژگان کلیدی:

شربت، شربت‌خانه، دوره تیموری، دوره صفوی، معماری شربت‌خانه، قهوه‌خانه.